فروپاشی رویای جهان ترک | ضربه سخت به پروژه نئوعثمانی‌گرایی اردوغان

در این رابطه سرویس ترکی بی بی سی (بی بی سی تورکچه) روز سه شنبه گذشته گزارش داد که قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان در اقدامی معنادار سفرای خود را در جمهوری قبرس منصوب کرده‌اند که نشان‌دهنده تغییر در همسویی منطقه‌ای با راهبرد سیاسی آنکارا در قبال مسئله قبرس است که ضربه‌ای بزرگ به تلاش‌های سالهای اخیر آنکارا برای تصویرسازی‌ ایجاد ائتلاف کشورهای ترک زبان به رهبری ترکیه می‌باشد.

قزاقستان اولین کشوری بود که از تصمیم خود برای تبادل سفیر و بازگشایی سفارت‌ها با قبرس در ماه ژانویه خبر داد. سپس ازبکستان در دسامبر 2024 سفیر خود در ایتالیا را برای انجام ماموریت در قبرس تأیین کرد و ترکمنستان نیز در 31 مارس، نماینده خود در قبرس را مشخص نمود.  

در واقع در حالی که مقامات قبرس ترک‌نشین مترصد استفاده از فرصت سفر مقامات «سازمان کشورهای ترک» (OTS) به شمال قبرس در جهت شناسایی رسمی بودند، اما با این اقدام، این کشورها تمام تلاش‌های آنکارا برای تقویت مشروعیت بین‌المللی حکومت تحت الحمایه قبرس شمالی را مدفون کردند.

در بیانیه مشترک نشست اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی در سمرقند، این سه کشور آسیای مرکزی به صراحت مهر تأیید بر قطعنامه های 541 (1983) و 550 (1984) شورای امنیت سازمان ملل متحد زدند که اعلامیه جمهوری خودخوانده قبرس شمالی را محکوم می‌کند و از اعضای سازمان ملل می خواهد آن را به رسمیت نشناسند.

در این بیانیه آمده است: اتحادیه اروپا و کشورهای آسیای مرکزی تعهد قاطع خود را به قطعنامه های 541 و 550 شورای امنیت سازمان ملل متحد تایید و خاطرنشان کردند که توسعه روابط خود در گرو پایبندی به این اصل است.

بند 4 اعلامیه بر عزم طرفین برای احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی همه دولت ها در مجامع بین المللی و اجتناب از اقداماتی که این اصل را نقض می کند، تاکید می کند.

اقدام این کشورها درست زمانی انجام گرفت که قرار است اولین کنفرانس غیررسمی قبرس در چهار سال گذشته برگزار شود. علیرغم تلاش های ترکیه و ارسین تاتار، رهبر قبرس ترک‌نشین برای جلوگیری از اجرای طرح سازمان ملل برای از سرگیری مذاکرات قبرس، آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد در 18 مارس در ژنو اعلام کرد که مذاکرات در اواخر ژوئیه (مرداد) برگزار می شود.

پس از شکست نشست کران مونتانا در سال 2017، آنکارا از مذاکرات اتحاد مجدد قبرس تحت حمایت سازمان ملل خارج شد و از آن زمان برای به رسمیت شناختن بین المللی قبرس شمالی تلاش کرده است و مذاکره درباره راه حل دو کشوری را تنها مبنای درست برای شروع مذاکرات می‌دانند.

واکنش محتاطانه به پایان رویای جهان ترک

اقدام کشورهای قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان که با واکنش شدید دولت تحت الحمایه و متحد راهبردی ترکیه در قبرس شمالی مواجه شد، مطمئناً پایان زودهنگامی بر پروژه بلندپروازانه تبدیل کردن ترکیه به قدرت نخست ذی نفوذ در تحولات آسیای میانه و قفقاز و کسب یک موقعیت برتر ژئوپلتیکی و ژئوکونومیک و ترانزیتی (انرژی و کالا) مقابل رقبا در منطقه‌ از مرز چین تا دریای سیاه با ایجاد محور ترکی است.

با اشاره به موضع‌گیری تند ایرهان آریکلی، وزیر حمل و نقل قبرس شمالی و رهبر حزب «تولد دوباره»، که این تصمیم را " زخمی عمیق " توصیف کرد و از آنکارا خواست تا «اقداماتی» علیه این کشورها اتخاذ کند، می‌توان زخم‌ عمیق‌تر را بر پیکر برنامه‌های اردوغان دانست که تاکنون موضع محتاطانه‌ای اتخاذ کرده است.

اگرچه ترکیه موضع‌گیری رسمی در قبال تغییر سیاست سه جمهوری آسیای مرکزی در مورد قبرس نداشته است، با این حال، شکی نیست که برقراری روابط دیپلماتیک مستقیم بین جمهوری‌های ترک و طرف یونانی قبرس، به نفع روابط نزدیک‌تر با اتحادیه اروپا بوده و نگرانی‌هایی را در آنکارا ایجاد کرده است؛ چنانکه مصطفی دستیچی، رئیس حزب اتحاد بزرگ - متحد حزب حاکم ترکیه - افتتاح سفارت جمهوری‌های ترک در قبرس یونانی را "غیرقابل قبول" خواند. در این شرایط به نظر می‌رسد واکنش محدود ترکیه تحت تأثیر عدم تمایل به تنش‌آفرینی با اتحادیه اروپا باشد.

رویای جهان ترک اردوغان بر شالوده‌های سازمان کشورهای ترک قرار دارد که خود در نتیجه پیشرفت تدریجی روند اجلاس سران کشورهای ترک زبان پس از انحلال اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 با مشارکت کشورهای دارای ارتباط زبانی با ترکیه، یعنی آذربایجان در جنوب قفقاز و قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان و قرقیزستان در آسیای مرکزی، به دست آمد.

در نهمین اجلاس سران ین کشورها که در نخجوان برگزار شد؛ ترکیه، آذربایجان، قزاقستان و قرقیزستان در تاریخ 3 اکتبر 2009 "موافقتنامه نخجوان در مورد ایجاد شورای همکاری کشورهای ترک زبان" را امضا کردند تا روند طی شده را نهادینه کنند.

سپس در دهمین اجلاس سران این شورا در 15-16 سپتامبر 2010 ، "شورای همکاری کشورهای ترک زبان" تشکیل و نام آن به سازمان «سازمان کشورهای ترک (OTS)» تغییر یافت.

پس از این تحول ترکیه کوشید تا از این پیمان برای تقویت نفوذ ژئوپلتیکی و ایجاد اتحاد راهبردی با این کشورها استفاده کند و از پشتیانی این کشورها در پرونده‌های مهم روابط خارجی همانند موضوع قبرس شمالی بهره ببرد. در همین راستا در نهمین اجلاس سران OTS در 11 نوامبر 2022 در سمرقند ازبکستان، جمهوری قبرس شمالی به عنوان ناظر به OTS ملحق شد.

رئیس جکومت قبرس 2 سال بعد در سال 2024 در اجلاس بیشکک به عنوان "میهمان افتخاری" شرکت کرد و در عکس‌های رسمی در کنار دیگر رهبران OTS ظاهر شد که اعتراض شدید قبرس و اتحادیه اروپا را برانگیخت زیرا می‌ترسیدند نفوذ فزاینده ترکیه در آسیای مرکزی منجر به به رسمیت شناختن استقلال قبرس ترک‌نشین شود.

تحلیلگران نقش آفرینی اتحادیه اروپا را در دور شدن کشورهای آسیای میانه از مسئله قبرس و در نتیجه اضمحلال اتحاد جهان ترک مد نظر اردوغان تعیین کننده می دانند.

این اولین باری است که قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل در بیانیه اجلاس مشترک اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی مورد اشاره قرار می‌گیرد.

این اقدامات دیپلماتیک درست پیش از اجلاس سران اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی در 3 تا 4 آوریل به میزبانی شوکت میرضیایف رئیس جمهور ازبکستان در سمرقند نهایی شد.

در این اجلاس که با حضور اورسولا فون در لاین، رئیس کمیسیون اتحادیه اروپا و آنتونیو کاستا، رئیس شورای اروپا برگزار شد، بر تقویت روابط نهادی، اقتصادی و تجاری تاکید شد. اتحادیه اروپا این اجلاس را سنگ بنای استراتژی خود برای تعمیق روابط با آسیای مرکزی در بحبوحه جنگ روسیه در اوکراین و نفوذ فزاینده چین می‌داند.

بر این اساس، اتحادیه اروپا یک صندوق پروژه 12 میلیارد یورویی را به کشورهای آسیای مرکزی اختصاص داده است. لذا برای تأمین سهم بیشتری از این صندوق، برخی از جمهوری‌های ترک ترجیح دادند که روابط خود را با قبرس جنوبی و یونان تقویت کنند.

این موضوع با توجه به آگاهی از حساسیت‌های ترکیه در قبال مسئله قبرس نشان داد که این کشورها برخلاف تصورات آنکارا برای همکاری با کشورهای اروپایی ارزش بسیار بیشتری قائل هستند.